پل شهرستان ( جی )

پل شهرستان در تاریخ ۱ دی ۱۳۴۸ با شمارهٔ ثبت ۸۸۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قدیمى ‏ترین پل زاینده‏ رود است که به عقیده بعضى از محققین اساس امروز آن ساسانى است ولى ریشه و پایه هخامنشى دارد و قسمت هاى فوقانى آن الحاقاتى از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر مى‏ گیرد . این‌ پل‌ قدیمی‌ در ناحیه‌ « جی‌ قدیم ‌» ‌ واقع‌ شده‌ و از نظر معماری‌ فوق ‌العاده‌ جالب‌ توجه‌ است‌ و یکى از پل هاى باستانى است که در چهار کیلومترى مشرق اصفهان واقع و از دو طرف از آن پل عبور مى ‏کنند . یکى از خیابان هاى مشتاق و سارویه و از دامنه تپه اشرف و دیگر از دالان بهشت ؛ در دو طرف این پل بیشه و باغ ها و آپارتمان هاى تابستانى وجود دارد .

این پل از نظر معمارى بسیار جالب و بعقیده باستان شناسان مربوط به دوره ساسانیان است و پایه ‏هاى آن بر روى سنگ هاى طبیعى کف رودخانه استوار گردیده است عده‏اى هم ساختمان آن را به دوره دیلمیان مربوط مى ‏دانند . این پل در نه کیلومترى مشرق پل خواجو واقع شده است ثبت این پل در گردش ادارى است .

امروزه این پل را پل شهرستان مى‏ نامند ، ولى در روزگاران قدیم جسر حسین و پل جى هم نامیده مى ‏شده . از نویسندگان قدیم ، مفضل بن سعد بن‏ حسین مافروخى اصفهانى در کتاب خود بنام محاسن اصفهان ، از این پل بنام جسر حسین یاد کرده است و قصر هایى که نزدیک این پل بنا شده بوده را ستوده است . با توجه به مطالب کتب تاریخى و آثار به دست آمده که به آن اشاره خواهد شد ، پل مذکور از پل‏ هاى معروف اصفهان در دوران دیلمیان و سلجوقیان بوده است . بر پایه شباهت پل شهرستان با پل‏ هاى ساسانى خوزستان ، مانند : پل شادروان شوشتر و پل دزفول ، اساس و بنیاد این پل را به دوران ساسانى نسبت داده ‏اند . زیرا توجه ساسانیان به پل سازى که یکى از لازمه‏ هاى شهر هاى کنار رودخانه یا است شهرت دارد .

اقدامات ساسانیان در زمینه ایجاد تاسیسات زیربنایى ، نظیر جاده ، پل ، سد و کانال‏ هاى آبرسانى ، نشانه‏ اى از توجه آنها به برنامه ریزى عمرانى است و از پیش مى ‏توان پذیرفت که شکوفایى زندگى شهرى با جمعیت رو به افزایش شهرها ، بدون وجود تجهیزات فوق ، امکان ‏پذیر نبوده است . برخى از آثار بجا مانده از تاسیسات ساسانى و همچنین اشارات مورخین اسلامى به جنبه هایى از اقدامات مزبور ، بیانگر توجه ساسانیان به هر دو نوع برنامه ریزى فوق الذکر است . افزایش جمعیت و گسترش ابعاد شهرها ، بى شبهه مسایل متعدى بر کارگردانان عصر ساسانى مطرح مى ‏کرد که از آن جمله ، مشکل تامین آب مردم بود . ساسانیان سدهاى متعدد بدین منظور ایجاد کردند و به توزیع آب ، میان شهرنشینان اهتمام نمودند . سپس با استفاده از نوشته ‏هاى اصطخرى و این حوقل در مى ‏یابیم که حتى قرن ها پس از اسلام ، اداره تقسیم آب در شهرهایى چون سمرقند ، به عهده زرتشتیان بود .

سمرقند ، منبع آبى مهم و شبکه توزیعى از لوله‏ هاى فلزى ( قلعى ) داشت و نمودارى از ابتکارات ارزنده ساسانیان به شمار مى ‏رفت . توزیع آب در محلات نیشابور نمونه دیگرى از اقدامات ساسانیان در زمینه تاسیسات آبرسانى شهر ى است . در زمان قدیم ، آب رودخانه‏ اى را که از طرف شمال به شهر نیشابور سرازیر مى ‏شد ، از زیرزمین به داخل شهر مى ‏آوردند و آن را پس از رسیدن به شهر ، به وسیله رشته‏ هاى متعدد قنوات به محله‏ هاى و خانه ‏ها تقسیم مى ‏کردند . به طورى که تقریباً بیشتر مناطق ، داراى آب جارى بوده است .

تقسیم آب زاینده رود نیز همانطور که ذکر شد ، به اردشیر بابکان نسبت داده شده است . شاید احداث مادى ‏هاى اصفهان نیز از اقدامات دوره ساسانى باشد . این رسته یادآور مى ‏شود که نامگذارى رودخانه زرین رود ( زاینده رود ) از اقدامات اردشیر بابکان بوده است .

مصالح ساختمان به کار رفته در پل شهرستان

الف) سنگ

از لاشه سنگ و ملات براى ساختن پل استفاده شده است .

ب) آجر

در ساختمان پل و بناى موسوم به گمرک خانه ، از آجر استفاده شده است . ابعاد آجر ها به این شرح است 25*25*5 سانتیمتر، قرمز رنگ 26*26*5 سانتیمتر، کرمى مایل به سبز .

پ) خشت

ابعاد خشت ها به علت اندودى که در اثر مرمت‏ هاى مکرر بر روى آن انجام شده ، نامشخص مى ‏باشد . از خشت ، در ساختمان گمرگ خانه پل استفاده شده است .

خصوصیات پل شهرستان

طول پل مزبور از ستون مدور آجرى تا انتهاى سنگفرش قدیمى ، در حدود 105 متر و عرض آن از 4/25 تا5 متر متغیر است . جهت پل ، شمالى – جنوبى با کمى انحراف است . انحراف آن از فاصله چهل مترى از سمت جنوب آغاز مى ‏گردد کف پل هموار نیست ، بلکه از مرکز پل در دو سمت داراى شیب ملایمى است .

پل شهرستان داراى یازده چشمه و دوازده پایه سنگى بزرگ است دو دهنه کنارى آن ، مربوط به نهر هاى منشعب از رودخانه است . بر روى هر کدام از پایه ‏هاى سنگى ، یک طاقنما دیده مى‏ شود که از پایه سوم ( سمت جنوب ) شروع شده و تعداد آنها به هشت عدد مى ‏رسد ، ابعاد آنها متفاوت است در سمت شمال پل ، بنایى از خشت و آجر ساخته شده که سقف آن فرو ریخته بود . بنا داراى اتاق کوچک و دو طاقنما به عرض 1/16 متر و ارتفاع 93 سانتیمتر مى‏ باشد . این ساختمان به گمرک خانه شهرت دارد که مرمت کرده و به صورت چاپخانه سنتى در آورده ‏اند .

در یکى از جرزها ، یک ستون مدور آجرى به ارتفاع 1/30 سانتیمتر به دست آمده که ابعاد آن 25*17/5*5 سانتیمتر و قرمز رنگ مى ‏باشد آجرها، به دلیل اینکه بتوانند ستون دایره ‏اى شکل ایجاد کنند ، به صورت ذوزنقه ‏اى ساخته شده ‏اند .

شیوه ساختمان پل

همانطور که ذکر شد ، پل بر بستر صخره ‏اى رودخانه احداث شده است . در زمان ‏هاى باستان ، براى ایجاد پل ‏ها ، بستر صخره ‏اى رودخانه انتخاب مى ‏شد . همچنین محل مورد نظر را در جایى انتخاب مى‏ کردند که رودخانه باریک شده است . این شیوه ، براى استحکام و صرفه جویى در مصرف مصالح در ساختمان پل به کار گرفته مى ‏شد در این شیوه ، ابتدا صخره را تراشیده سپس با سنگ و ساروج پایه‏ هاى پل را به وجود مى ‏آوردند . در ساختن پل شهرستان نیز از همین شیوه استفاده شده ، و پایه ‏ها را از سنگ لاشه و ساروج ساخته ‏اند .

به نظر مى ‏رسد تمام پل از سنگ و ملات ساخته شده و سپس بعد از ویرانى که بر اثر طغیان ‏هاى مکرر زاینده رود صورت گرفته ، طاق ‏ها را مرمت کرده ‏اند . آثار مرمت، به خاطر ناهمگونى قوس هاى طاق مشخص مى ‏باشد . آثار بجامانده از پل و مرمت ‏ها را اینگونه مى ‏توات تقسیم بندى کرد :

1 – آثار بناى اولیه در پا طاق قوس‏ ها که از سنگ و ملات استفاده شده ، با پایه ‏هاى پل از نظر مصالح یکسان مى ‏باشند .

2 – آثار مرمت بعدى که به شیوه اولیه ساختمان پل و با سنگ و ملات انجام گرفته است . این مصالح اندکى با مصالح اولیه از نظر ابعاد سنگ‏ ها متفاوت مى ‏باشد .

3 – قسمت‏ هاى بالاى طاق چشمه ‏ها که مرمت شده ، در دوران بعدى ( احتمالاً سلجوقیان ) با آجر مرمت شده است . ابعاد آجر هاى این قسمت 25*25*5 و رنگ قرمز ملایم مى‏ باشند . آجر هاى مذکور با آجر هاى ستون روى پل ، از نظر جنس و ابعاد یکسان مى ‏باشد . بر روى آجر ها از اندود مقاومى استفاده شده است .

4 – قسمت ‏هاى دیگرى از پل ، از جمله حاشیه قوس‏ها و بعضى نقاط دیگر طاق‏ ها یا آجرهایى به ابعاد 26*26*5 به رنگ کرمى مایل به سبز مرمت شده است . این مرمت بر اساس نوع آجرها ، احتمالاً به دوران صفوى مربوط مى ‏گردد . نمونه آجر هاى یاد شده در ساختمان پل خواجوى اصفهان نیز به کار گرفته شده و مرمت ‏هاى دوران اخیر نیز با آجرى به همین شکل انجام گرفته است .

5 – آجر هاى دیگر در مرمت پل به کار گرفته شده که ابعاد آن عبارتند از : 20*20*4 23*23*7 سانتیمتر ، رنگ این آجرها ، کرمى مایل به زرد و کرمى مایل به قرمز است .

از سبک ساختمان پل مى ‏توان دریافت که تاریخ احداثل پل ، با ساختمان اولیه که در تپه اشرف ایجاد شده ، مربوط به یک دوره است . به کارگیرى مصالح و بریدن صخره ‏ها ، همه حاکى از این موضوع مى ‏باشد . احتمالاً پل ،

در دوران آل بویه ، سلجوقى و صفوى ، مورد مرمت کلى قرار گرفته است . اهمیت پل که تا دوران صفوى ، راه اصفهان به شیراز از فراز آن مى گذشت ، محرز مى ‏باشد .

اصفهان ، داراى دو پل دیگر نیز هست که به شیوه پل شهرستان ، بر روى صخره‏ هاى کف رودخانه ایجاد شده ‏اند . ساختمان اولیه آنها را نیز به دوران پیش از اسلام نسبت مى‏ دهند، مانند پل مارنان . پل مزبور در طغیان ‏هاى زاینده رود ویران شده و در سال 1367 به طور کامل بازسازى شد . در عکسى که زمان ویرانى پل برداشته شده است ، مى‏ توان استفاده از مصالح متنوع را ، مانند پل شهرستان ، مشاهده کرد ؛ همچنین پل خواجو که در دوران صفوى به طور کامل بازسازى شد . بنابراین شاید بتوانیم اساس بناى این سه پل را از احداثات زمان ساسانیان بدانیم .

از دیوار خشتى که به موازات رودخانه ، در حفارى سال 1352 به دست آمد ، مى ‏توان پى برد که قسمت شمالى پل – که شهرستان نامیده مى ‏شده – کاملاً محصور بوده و راه دست یافتن به شهر ، تنها از طریق بناى گمرک خانه پل بوده و در واقع گمرک خانه ، دوازه شهرستان محسوب مى‏ شده است .

یا آثار بجا مانده از پل و پیرامون آن ، مى ‏توان نتیجه گرفت که پل شهرستان در دوره ساسانى ساخته شد و سپس در دوران بعد از اسلام ، به دفعات مورد مرمت قرار گرفت . زیرا پل ، بنایى است که براى همگان سودمند است و باید آن را حفظ مى ‏کردند . بناى گمرک خانه پل ، مربوط به دوران بعدى است . با این نوع بناها از روزگار آل بویه آشنا هستیم . نمونه ‏هاى از آن ، در بند امیر در جلگه مرودشت باقى مانده است . ولى به احتمال زیاد ، این شیوه ماخوذ از دوره پیش از اسلام مى ‏باشد و ، شاید گمرک خانه بر بنایى کهنتر ساخته شده باشد . بنابراین اگر ساختمان اولیه تپه اشرف را بناى تدافعى قلمداد کنیم ، دلیل منطقى خواهیم یافت که نگهبانى از پل ورود و خروج به شهر را از وظایف ساکنان قلعه بدانیم.